Bazylika Mniejsza (Katedra)

Potężna wieża od zachodu została dobudowana do nawy głównej zapewne w końcu XV w. Jej dzisiejsza wysokość wynosi 72 m, ile wynosiła pierwotna, nie wiadomo. Dzisiejszy wygląd neogotycki, katedra otrzymała po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie w latach 1889-1900.Katedra słynie z renesansowych nagrobków przedstawicieli rodu Tarnowskich oraz manierystycznego Ostrogskich, które słusznie uchodzą za jedne z najwybitniejszych dzieł sztuki w Polsce takich mistrzów jak: Bartłomiej Berecci, Jan Maria Padovano i Jan Pfister.Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej (zm. 1521 r.) z warsztatu Bartłomieja Berecci jest uważany za najpiękniejszą rzeźbę, przedstawiającą kobietę doby Renesansu w całej Europie. Zaś piętrowy pomnik hetmana Jana Tarnowskiego (zm. 1561 r.) i jego syna Krzysztofa (zm. 1567 r.), za najbardziej monumentalny w Europie. Wymiary jego wynoszą obecnie 13,8 m wysokości i 5,6 m szerokości. Więcej o katedrze

Powstanie parafii w Tarnowie, a w konsekwencji i budowe kościoła, należy wiązać z lokacją miasta i jego właścicielem, Spicymirem. Można zatem przyjąć, że kościół parafialny miasta Tarnowa został wzniesiony około połowy wieku XIV lub zaraz po połowie tego stulecia.

Od początku też nosił wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Nie wiadomo jednak, czy ów XIV-wieczny kościół jest identyczny - oczywiście w swej najstarszej częśći - z obecną świątynią katedralną. Trudność powstaje dlatego, ponieważ historyk Polski ksiądz Jan Długosz (1415-1480) podaje, że w roku 1400 biskup krakowski Piotr Wysz "założył (w Tarnowie) kościół kolegiacki pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, z dawnego kościoła parafialnego, który mu tytułu swego ustąpił". Stało się to staraniem Jana z Tarnowa (1410), wnuka założyciela miasta. W oparciu o ten fakt utarło się przekonanie, że na rok 1400 przypada początek budowy obecnego kościoła. Wydaje się to jednak niesłuszne, gdyż wiadomo, że już w drugiej połowie XIV stulecia dobudowano do owego pierwotnego kościoła parafialnego istniejącą do dziś kaplicę boczną Świętego Krzyża, zwaną też Bożego Ciała.

Poza tym w roku 1392 odbyła się w tymże kościele konsekracja bł. Jakuba Strepy na biskupa halickiego, a więc nie mógł mieć charakteru prowizorycznej świątyni. Także pojawiające się niekiedy zdanie, że ów pierwotny kościół był drewniany, nie znajduje potwierdzenia w dokumentach. Wobec tego trze ba przyjąć, że w roku 1400 odbyło się podniesienie istniejącego już kościoła parafialnego do godności kolegiaty. Przed rokiem 1400 istniały trzy parafie "tarnowskie". Były to: św. Marcina w Zawadzie, Narodzenia Najśw. Maryi Panny w mieście (źródła watykańskie podają: "Ecclesia de Nova Tarnov", "ecclesia de Nova Civitate"), oraz erygowane przez biskupa Bodzantę około roku 1362 parafia na zamku, czyli obecnym Burku. Biskup Wysz podnosząc kościół parafialny miasta do godności kolegiaty, zniósł wszystkie te parafie, a ich uposażeniem dotował nowopowstałą Kolegiatę. Opiekę nad nią sprawował już nie proboszcz, lecz zorganizowane w kapitułę kolegiacką kolegium kapłanów: prałatów i kanoników, z prepozytem na czele. Pierwotny kościół parafialny był mały. Obejmował obecną nawę główną, najprawdopodobniej bez prezbiterium, oraz dobudówki, czyli od południa kaplicę Świętego Krzyża i kruchtę, także kruchtę w wejściu głównym od zachodu, a od strony północnej zakrystię i kruchtę przy wejściu bocznym. Obecnie czyli od roku 1400 powstała konieczność rozbudowy kościoła z powodu zapisów fundacyjnych na tzw. altarie i związane z tym obowiązki liturgiczne. Kościół zaczął więc obrastać kaplicami. W roku 1415 powstała od południa Kaplica Rozesłania Apostołów, jako votum za zwycięstwo grunwaldzkie. Potem były dwa pożary, w roku 1483 i 1494. Przy okazji odbudowy wzniesiono przy wejściu głównym wieżę i od wschodu krótkie prezbiterium, następnie w roku 1512 od strony północnej kaplicę św. Anny i skarbiec, a w roku 1514, od południa, kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej. Kruchta południowa otrzymała wówczas bogaty w rzeźbę gotycko-renesansowy portal i sklepiony przedsionek.

Wszystkie te rozbudowy miały charakter gotycki, zgodnie ze stylem kościoła i duchem epoki. Dwa następne stulecia dodały do tego nowe elementy w stylu baroku. Był to kapitularz, czyli obecne przejście do zakrystii, wzniesiony po roku 1617, oraz kaplica pod wezwaniem Świętych Relikwii, nakryta kopułą z latarnią, zbudowana w roku 1712 ponad skarbcem, na piętrze, z dojściem po schodach od strony nawy, na wzór kaplicy św. Jacka u Dominikanów w Krakowie. Istniała ona w tej formie do roku 1780, kiedy obniżono ją do poziomu posadzki kościoła, zaś na pomieszczenie paramentów kościelnych zbudowano obecną, dużą zakrystię a nad nią nowy skarbiec złożony z dwóch pomieszczeń. W tej formie dotrwała Kolegiata do czasu rozbiorów Polski. Tarnów znalazł się wtedy pod zaborem austriackim. Wkrótce stał się stolicą nowej diecezji, erygowanej w roku 1786 i Kolegiata otrzymała tytuł Katedry biskupiej. Wprawdzie w roku 1805 zniesiono diecezję tarnowska, by erygować ją później jako tyniecką, to jednak w roku 1826 stolica diecezji już na stałe wróciła do Tarnowa.

Fakt ten zadecydował o daleko idących zmianach w układzie wnętrza kościoła, zmierzających do jego powiększenia, by mógł sprostać nowym zadaniom. Odpowiednie prace prowadzono łącznie z remontami przez cały wiek XIX, w trzech etapach. Po roku 1826 połączono obydwa szeregi kaplic, tworząc w ten sposób dwie nawy boczne, dzięki czemu kościół otrzymał kształt trójnawowej bazyliki. Poza tym do nawy południowej, nazywanej wtedy kaplicą św. Walentego, dobudowano od wschodu małą kaplicę św. Benedykta, czyli obecne prezbiterium dla nawy Najśw. Sakramentu. Drugi etap prac miał miejsce w latach 1850-1853, kiedy dobudowano drugą zakrystię, tzw. kanonicką. W trzecim etapie, w latach 1889-1900, świątynia otrzymała wygląd dzisiejszy, neogotycki. Przedłużono wówczas prezbiterium, dodając mu trójboczną absydę, wzniesiono nowy chór muzyczny, podwyższono wieżę do wysokości 72 m, zbudowano przedsionek od strony północnej, a nadto większość ścian zewnętrznych oblicowano nową cegłą. Wszystko to zostało zrealizowane według projektu architekta Juliana Zachariewicza ze Lwowa, pod kierunkiem inżyniera Janusza Rypuszyńskiego. Korona zdobiąca iglicę wieży, umieszczona tam w roku 1898, upamiętnia obchodzone wtedy uroczyście 50-lecie panowania cesarza Franciszka Józefa I (1916). Obecnie Katedra tarnowska nosi tytuł "Bazyliki Mniejszej". Obdarzył ją tą godnością Papież Paweł VI Listem Apostolskim "Cum beatissima" z dnia 14 kwietnia 1972 roku. Jest to wyróżnienie honorowe, przyznawane niektórym świątyniom, ze względu na ich wyjątkowe znaczenie dla kultu Bożego i dla chrześcijańskiej kultury artystycznej.